مشخصات کتاب هدایت در قرآن تفسیرموضوعی قرآن جلد 16

تگ ها : خرید کتاب هدایت در قرآن تفسیرموضوعی قرآن جلد 16. عبدالله جوادی آملی. انتشارات: اسراء. کتاب هدایت در قرآن تفسیرموضوعی قرآن جلد 16 عبدالله جوادی آملی. کتاب هدایت در قرآن تفسیرموضوعی قرآن جلد 16 اسراء. آیت الله عبدالله جوادی آملی. تفسیرموضوعی قرآن کریم, هدایت در قرآن.

بسم الله الرحمن الرحيم و به نستعين 1 چون قرآن مجيد بمنظور هدايت همگان تنزل يافت تمام افراديكه در پهنه زمين و گستره زمان بسر ميبرند از نور رهنمود او برخوردار خواهند شد و در فهم معارف آن نه فرهنگ خاصى معتبر است كه بدون آن نيل به اسرار قرآنى ميسور نباشد و نه تمدن مخصوصى مانع مى باشد كه با داشتن آن از لطائف قرآنى محروم و با ابتلاى به آن بهره مندى از ره آورد آسمانى او ميسر نباشد و خلاصه آنكه نه عربيت شرط راه يابى به حقائق قرآنى است و نه عجميت مانع نيل به ذخائر آن([ تبارك الذى نزل الفرقان على عبده ليكون للعالمين نذيرا ]( ( 1 ) آرى برخى به آسانى و بعضى آسان تر از آن كتاب كريم طرفى مى بندند كه ([ لقد يسرنا القرآن للذكر فهل من مدكر . ]( ( 2 ) 2 اگر كتابى از لحاظ وسعت حوزه رهنمود جهان شمول باشد بايد با زبان جهانيان سخن بگويد تا همگان را از فهم زاد راهش نصيبى باشد و هيچكس بهانه نارسائى آن زبان و دستاويز آشنا نبودنمقدمه مؤلف 1 روش شناخت 2 شناخت هدايت 3 هدايت نحوه هستى است نه ماهيت و نه مفهوم محض 4 هدايت قرآن است و قرآن همان هدايت است . 6 هدايت در طبيعت 7 هدايت در فطرت 8 هدايت كننده بايد مهتدى و هادى بالذات باشد 10 هدايت تكوينى و هدايت تشريعى انسان 11 هدايت انسان در چهره رسالت پيامبران عليهم السلام 12 ويژگى هدايت خاتم پيامبران ( ص ) 13 هدايت و ضلالت 14 هدايتى كه ضلالت مقابل آن نيست 15 هدايتى كه ضلالت مقابل آنست 16 اضلالى كه به خداوند سبحان استناد دارد 18 ضلالت فقدان هدايت است 20 محدوديت مظاهر هدايت و اضلال 21 مظهر اهتداء و ضلالت قلب انسان است 22 كيفيت هدايت انسان در قرآن 23 كيفيت هدايت انسان از لحاظ تفكر و علم حصولى در قرآن 24 اشكال اول بر منطقبا آن فرهنگ را خار راه خود نبيند و از پيمودن مسير سعادت نايستد زيرا حرم وصال در پيش و حرامى راهزن در كمين اگر رفتى بردى و اگر خفتى مردى 3- تنها زبانى كه جهان گسترده بشريت را هماهنگ ميكند همانا زبان فطرت است كه فرهنگ مشترك انسانها است و هر فردى بنوبه خود از آن بهره مند و بدان آشنا است و هيچ فردى بهانه بيگانگى از آن را در سر نمى پروراند و دست تطاول تاريخ به دامن پاك و پايه هاى استوار آن نميرسد كه خداوند فطرت آفرين صيانت او را از هر گزندى تأمين فرمود([ : فاقم وجهك للدين حنيفا فطرت الله التى فطر الناس عليها لا تبديل لخلق الله ذلك الدين القيم]( . . ( 3 ) و نشانه اشتراك فرهنگ قرآن كريم را مى توان در گردهمائى دلپذير سلمان فارسى و صهيب رومى و بلال حبشى و اويس قرنى و عمار عربى در ساحت قدس پيامبر جهانى حضرت محمد بن عبدالله ( ص ) كه با شعار([ : بعثت الى الابيض و الاسود و الاحمر]( شهره عالم شد مشاهده نمود زيرا در پيشگاه وحى كه ظهور تام وحدت حق است كثرت صورت محكوم وحدت سيرت است و تعدد زبان و نژاد و اقليم و عادات و رسوم و ديگر عوامل گوناگون بيرونى مقهور اتحاد فطرت درونى است كه : متحد جانهاى مردان خداست . آنانكه به رنگ و نژاد و لهجه و ديگر عوارض زوال پذير صبغه اصالت بخشيدند همانند جماد و گياه و جانورند كه جز تفاوت در رنگ فصل مميز ديگرى ندارند تنها عالمان خداترس كه فطرت پذيرش سروش وحى را پاس نهاده و در راه آن گام برداشته و بهدف رسيدند داراى فصل مميز انسانى مى باشند ( 4 ) زيرا قيمه كل امرءحكمت سرشار شده آنگاه سرپلى از معقول به مشهود ساخته و از حصول به حضور راه يافته و از غيب به شهود بار گرفته و از علم به عين آمده و از منزل اطمينان به مقصد لقاء خداى سبحان رسيده و از آنجا سير بى كران من الله الى الله فى الله را با نواى([ آه من قله الزاد و بعد السفر و طول الطريق]( و با شهود مقصود و حيرت ممدوح([ : رب زدنى فيك تحيرا]( ادامه دادن و با امامان معصوم ( ع ) هماهنگ شدن است كه فرمودند([ : هب لنا كمال الانقطاع اليك و ايز ابصار قلوبنا بضياء نظرها اليك حتى تخرق ابصار القلوب حجب النور فتصل الى معدن العظمه و تصير ارواحنا معلقه بعز قدسك[ [( مناجات شعبانيه] راه تمثيل همانطوريكه در منطق آمده غير از راه حد و رسم است زيرا نه ذاتيات شى ء مورد تعريف در آن مأخوذ است و نه عوارض ذاتى آن اخذ شده است بلكه برخى از نمونه هاى مشابه ياد مى شود چه اينكه در تعريف نفس آدمى ميگويند كه نفس در بدن همانند ناخدا در كشتى است كه اين جز تمثيل چيز ديگرى نخواهد بود تا زمينه اى باشد براى بازشناسى نفس در مرحله اى كه رهائى از نفس از بدن به تمثيل ديگرى بيان مى شود كه([ : ركبت البحر و انكسر السفينه]( ( 8 ) خلاصه آنكه قرآن كريم گذشته از روش هاى قاطع استدلال پيمودن راه مثل را نيز فرا راه همه قرارداد تا برخى را دليل و بعضى را گواه و براى عده اى راهنما و براى گروهى راهگشا باشد([ و لقد ضربنا للناس فى هذا القرآن من كل مثل لعلهم يتذكرون ]( ( 9 ) و بايد هوشيار بود كه در محدوده مثل توقف نشود بلكه آن را روزنه بجهان وسيع ممثل دانست و از آن مسير گذشت و از مرحله علم بهما يحسنه و قيمت گزارى افراد گوناگون بشر در اختيار خالقى است كه به سرائر همگان آگاه([ الا يعلم من خلق و هو اللطيف الخبير ]( ( 5 ) و در تقويم بردگان مليت گرا و آزادگان خداپرست چنين فرمود([ . . و من الجبال جدد بيض و حمر مختلف الوانها و غرابيب سود و من الناس و الدواب و الانعام مختلف الوانه كذلك انما يخشى الله من عباده العلماء ان الله عزيز غفور ]( ( 6 ) و خشيت عالمانه برخاسته از فطرت است كه عامل وحدت مى باشد و گرنه دلباختگان به مظاهر رنگارنگ طبيعت كه : لين مسها و قاتل سمها از هم پراكنده اند كه : جان شيران و سگان از هم جداست 4- گرچه انسان ها داراى فرهنگ مشتركى بنام فطرت الهى دارند ليكن در هوشمندى يكسان نيستند بلكه([ : الناس معادن كمعادن الذهب و الفضه]( از اين رهگذر لازم است كتابى كه جهان شمول مى باشد معارف فطرى را با روش هاى متفاوت در سطوح متعدد تبيين نمايد تا هيچ محققى به بهانه نازل بودن مطلب خود را بى نياز نپندارد و هيچ ساده انديشى به دستاويز پيچيدگى آن خود را محروم نبيند لذا قرآن كريم نه تنها از راه حكمت و موعظه و جدال و احسن ره آورد خويش را ارائه نمود ([ : ادع الى سبيل ربك بالحكمه و الموعظه الحسنه و جادلهم بالتى هى احسن ]( ( 7 ) بلكه كوشيد از راه تمثيل بسيارى از معارف را تنزل داده تا در سايه اعتصام به مثل بالا رفته و از موعظه بهره مند شده و در جدال احسن طرفى بسته و از

بهترين راه شناخت هر چيزى تأمل در ذات همان چيز يا مشاهده قيم وجودى آنست زيرا اگر با تحليل مقوم هاى درونى يا با مطالعه قيم هستى آن شناخته شود تمام خصوصيت هاى ذاتى آن شناخته شده و هيچ نقطه مبهم و تاريكى در حوزه شناخت آن باقى نمى ماند . ولى اگر چيزى با لوازم و آثارش يا با همراهان و همسانان آن شناخته شود يا به دقت شناخته نمى شود يا همانند شناخت از راه علل ذاتى آن در كمال وضوح و يقين نخواهد بود . اين روش شناخت را از زبان امير سخن مولى الموحدين على بن ابيطالب عليه السلام مى شنويم كه فرمود([ : اعرفوا الله بالله و الرسول بالرساله و اولى الامر بالامر بالمعروف و العدل و الاحسان ]( ( 1 )

يعنى خداوند را به همان ذات خدائى بشناسيد و پيامبر را به رسالت و پيام آورى بشناسيد و ولايت امر را به همان امر به معروف و عدل و احسان كه تجلى ان الله يأمر بالعدل و الاحسان است بشناسيد

يعنى بهترين شناخت هر چيزى پى بردن از مشاهده ذات او به خود اوست چه اينكه برادران يوسف با مشاهده جمال او به ذات او پى برده و او را با تأمل در خود او شناختند و چنين گفتند([ أ انك لانت يوسف قال انا يوسف ]( ( 2 ) . يعنى از مشاهده يوسف او را شناختند و از([ أنت]( پى به همان ذات مخاطب كه يوسف است بردند و از غير او به او راه نيافتند و از بيگانه آشنا را نشناختند . لذا منصور بن حازم به امام ششم حضرت جعفر بن محمد الصادق ( ع ) عرض كرد : من با گروهى مناظره كردم و به آنان گفتم([ : ان الله اجل و اكرم من ان يعرف بخلقه بل العباد يعرفون بالله فقال رحمه الله ]( ( 3 ) يعنى خداوند برتر از آنست كه با مخلوق خود شناخته شود بلكه بندگان با شناخت خداوند شناخته مى شوند زيرا اگر چيزى با قيم هستى خود شناخته شد هيچ نقطه مبهمى در شناسائى او راه پيدا نمى كند . بنابراين بهترين روش معرفت هر چيزى آنست كه اگر داراى سبب و قيم وجودى است با شناخت سبب وى شناخته شود و اگر داراى سبب و قيم جداى از خود نيست با مشاهده ذات او و تأمل در حقيقت همان ذات شناخته گردد .

2 شناخت هدايت

هدايت همانند علم و هستى مفهومى روشن و حقيقتى نهان و پوشيده دارد يعنى شناخت هدايت چون شناخت علم و هستى در عين وضوح پيچيده و دشوار است . لذا مسائل علم و مباحث هستى درفلسفه از دشوارترين مباحث عقلى بشمار مى آيند . براى شناخت هدايت دو روش ياد شده وجود دارد : يكى آنكه هدايت با شناخت قيم وجودى او كه هدايت آفرين است شناخته شود و ديگر آنكه هدايت با تأمل در ذات خود او شناخته گردد . راه اول گرچه عميق تر و سودمندتر است ولى مبادى پيمودن آن در اين مقاله نمى گنجد گرچه نمودارى از آن در اثناء بحث ظهور خواهد كرد . و راه دوم كه مشاهده ذات هدايت و پى بردن به آن از تأمل در ذات او است در اين مقاله مطرح مى شود .

3 هدايت نحوه هستى است نه ماهيت و نه مفهوم محض

هدايت از سنخ ماهيت نيست كه در تحت مقوله اى مندرج باشد و با تركيب جنس و فصل نوع بندى شده و يك واحد ماهوى را تشكيل داده باشد بلكه مفهومى است منتزع از نحوه هستى و كمال وجودى كه منزه از اندراج تحت مقوله و تركيب از جنس و فصل بوده و همانند علم نحوه اى وجود مى باشد . بنابراين داراى علل قوام چون ماده و صورت خارجى يا ذهنى نخواهد بود و سؤال ما هو درباره آن راه ندارد زيرا ما هو او همان هل هو او خواهد بود . چون بعد از تحليل مفهوم هدايت غير از آگاهى و آهنگ علم و حركت معرفت وصال فهم و نيل رهائى و رسيدن و مانند آن از مفاهيم وجودى نظير بينش و كوشش چيزى بدست نمى آيد كه همه اين امور از سنخ وجود بوده و از محدوده ماهيت بيرون مى باشند چه اينكه حقيقت هدايت و اهتدا همانند حقيقت ايجاد و وجود بيش از يك واقعيت نبوده كه با تغاير اطراف اضافه اشراقى نه مقولى از يكديگر امتياز پيدا مى نمايند همانطورى كه بهترين شناخت هستى جهان بعد از شناخت هستىبخش ان مشاهده حقيقت وجود عالم و تأمل در هستى آن مى باشد بهترين راه براى شناخت هدايت بعد از معرفت هادى بالذات و هدايت آفرين همانا مشاهده حقيقت خود هدايت است كه ذاتى جز هدايت نداشته باشد و غير از هدايت محض چيزى را به حريم او راه نباشد چه اينكه در حقيقت علم جهل را راهى نيست و در واقعيت هستى نيستى را گذارى نخواهد بود .

4 هدايت قرآن است و قرآن همان هدايت است .

چيزى كه جز هدايت نيست و هدايت محض است و در حريم او هيچ گونه ضلالت راه ندارد و اصلا ضلالت پذير نيست چنانكه نور ظلمت پذير نبوده و حيات مرگ بردار نمى باشد همانا قرآن كريم است كه آفريدگار جهان درباره او چنين مى گويد ([ : هذا بصائر من ربكم و هدى و رحمه لقوم يؤمنون ]( ( 4 ) . قرآن در اين آيه و در آيات ديگر مانند آيه 57 سوره يونس و 64 و 89 سوره نحل و 20 سوره جاثيه به عنوان عين هدايت و حقيقت آن معرفى شده است چه اينكه در سوره شورى آيه 52 به عنوان نور كه يك حقيقت وجودى خاص است شناخته شد([ و لكن جعلناه نورا نهدى به من نشاء]( . و چون شك و ترديد ضلالت و تاريكى است و در حريم هدايت ضلالت را گذارى نيست و در متن نور تاريكى را مجالى نمى باشد لذا چنين فرمود([ : ذلك الكتاب لا ريب فيه ]( ( 5 ) يعنى نه شك در محتواى قرآن و نه ريب در مبدأ فاعلى آن و نه ترديد در مبدأ نهائى آن راه نداردو چون مصون از هر گونه ضلالت و بطلان است چنين فرمود كه([ : لا يأتيه الباطل من بين يديه و لا من خلفه تنزيل من حكيم حميد ]( ( 6 ) . و چون با مايه شهود و پايه عقل همراه است و زين بوده و از هر خفت و تهى دستى محفوظ مى باشد([ : انا سنلقى عليك قولا ثقيلا ]( ( 7 ) و چون هماهنگ فطرت درونى و نظام بيرونى جهان آفرينش است تحميلى بر نهاد انسان نخواهد بود([ . و لقد يسرنا القرآن للذكر فهل من مدكر ]( ( 8 ) . و از آلودگى هر گونه جهل و شك پاك است و قيم و نگهبان راهيان كمال مى باشد([ . يتلوا صحفا مطهره فيها كتب قيمه ]( ( 9 ) و در دسترس احدى نيست كه مورد تطاول قرار گيرد يا همانند آن آورده شود و از مقام رفيعى بر خوردار است و آورندگان آن فرشتگان با كرامت و پارسايند ([ : فى صحف مكرمه مرفوعه مطهره بايدى سفره كرام برره ]( ( 10 ) و گيرنده آن قلب پاك پيامبرى است كه جز حق نمى يابد و غير از حق نمى بيند([ : نزل به الروح الامين على قلبك لتكون من المنذرين ([ . ( 11 ) [( ما كذب الفؤاد ما رأى ]( و([ ما زاغ البصر و ما طغى ]( ( 12 ) . خلاصه آنكه مبدأ فاعلى او خداوندى است كه جز حق نمى گويد ([ و الله يقول الحق و هو يهدى السبيل ]( ( 13 ) بلكه حق از ذات او تنزل مى كند الحق من ربك ( 14 ) و به تعبير بلند اميرالمؤمنين ( ع ) :درباره هدايت قرآنى را در درجات و سطوح متفاوت مطرح كرد چنانكه اميرالمؤمنين فرمود([ : . . . و اعلم ان درجات الجنه على قدر آيات القرآن فاذا كان يوم القيمه يقال لقارى ء القرآن اقرء و ارق فلا يكون فى الجنه بعد النبيين و الصديقين ارفع درجه منه وافى باب التمسك بالقرآن]( . از اين رهگذر روشن مى شود كه تمام سخن هاى لازم در پيرامون هدايت قرآنى گفته نشد و با اين گونه مقاله ها نيز تتميم نمى شود بلكه راه تكميل آن همچنان براى آيندگان پوينده باز است . صادق آل محمد ( ص ) فرمود([ : ان القرآن يجرى مجرى الشمس و القمر ]( ( 19 ) . ولى نبايد به مساعى مشكور پيشينيان بسنده نمود و نيز نبايد به اميد كوشش ثمر بخش آيندگان مسؤوليت تحقيق را نپذيرفت بلكه به رجاى آنكه اين گونه نوشتارها حلقه ارتباطى تحقيقات متقدمان با تدقيقات متأخران باشد بايد از بذل جهد دريغ ننمود . سپس تكامل آن را به محققان آينده سپرد([ . كم ترك الاول للاخر([ [( و يجرى القرآن على آخرنا كما يجرى على اولنا]( ( 20 ) .

5 هدايت و قلمرو آن هر موجودى كه هستى او عين ذاتش نيست همانطورى كه در اصل هستى خود نيازمند به هست بالذات مى باشد در تكامل خود يعنى در راه رسيدن به كمال و در هدف آن يعنى خود كمال محتاج به كامل بالذات مى باشد و آن هست بالذات و كامل محض كه([ فتجلى لهم سبحانه فى كتابه من غير ان يكونوا رأواه ]( ( 15 ) . و چون قرآن عين هدايت است اگر حقيقت قرآن با انسانى باشد همانا او مهتدى خواهد بود و در هدايت او هيچ گونه گمراهى راه ندارد و در نتيجه هيچگونه هراس و نگرانى وجود نخواهد داشت . حضرت امام سجاد ( ع ) فرمود([ : لو مات من بين المشرق و المغرب لما استوحشت بعد ان يكون القرآن معى([ [( وافى باب فضل حامل القرآن ]( ( 16 ) . يعنى خواه تمام مردم روى زمين با مرگ ظاهرى بميرند يا با كفر و مرگ باطنى از بين بروند و حيات معقول انسانى خود را رها كنند من هرگز احساس هراس نمى كنم در حالى كه قرآن كه همان متن هدايت است با من باشد زيرا وحشت در اثر گمراهى است و مرد راه ترس ندارد بلكه همواره سر گرم پيمودن راه خود مى باشد . بنابراين چون قرآن عين هدايت است و هدايت همان قرآن مى باشد بررسى و تحليل حقيقت هدايت را بايد با تبيين قرآن كريم كه خود تبيان همه معارف است([ و نزلنا عليك الكتاب تبيانا لكل شى ء ]( ( 17 ) و به خوبى روشن است و روشنگر خود نيز خواهد بود انجام داد . و چون قرآن درياى بى پايان معرفت است ([ و بحرا لا يدرك قعره ]( ( 18 ) و گنجينه هاى فراوان علوم الهى است كه حضرت سجاد ( ع ) فرمود([ : آيات القرآن خزائن فكلما فتحت خزانه ينبغى لك ان تنظر ما فيها([ [( وافى باب قرآه القرآن و ثوابها]( لذا مى توان بحثموجود امكانى را به سوى كمال مقرر او راهنمائى مى كند هدايت او را به عهده دارد ( 21 ) . بنابراين هدايت عبارت از تعيين كمال مناسب يك شى ء و راه رسيدن به آن مى باشد. لذا هر موجودى كه كمال او عين ذاتش نيست نيازمند به هدايت خواهد بود و در كمال مناسب خويش محتاج به مكمل مى باشد خواه همراه با كمال آفريده شده باشد و خواه با پيمودن راه تكامل و خروج از قوه به فعل به آن رسيده باشد . ^ بنابراين قلمرو هدايت همه جهان امكان مى باشد چه موجود ثابت و مجردى كه كاملا و مهديا از مبدأ متعال صادر شده باشد و چه موجود متحرك و مادى كه در افق زمان و سيلان خلق شده باشد هم آن موجودى كه آغاز و انجامش همسان است([ ما منا الا له مقام معلوم ]( ( 22 ) نيازمند به هدايت است و هم آن موجودى كه از قوه و نقص آغاز مى نمايد و به فعل و كمال مى انجامد محتاج به آن خواهد بود . لذا هم آن مجرد كامل آفريده شده در تسبيح خود مى گويد([ : سبحانك لا علم لنا الا ما علمتنا انك انت العليم الحكيم ]( ( 23 )

و هم اين متكامل كه از همه علوم و معارف برخوردار شد([ و علم آدم الاسماء كلها ]( ( 24 ) در نيايش و انابه خود مى گويد([ : ربنا ظلمنا انفسنا و ان لم تغفر لنا و ترحمنا لنكونن من الخاسرين ]( ( 25 ) و خلاصه هم آن مجردىكه در وصفش آمده([ لا يسبقونه بالقول و هم بامره يعملون]( ( 26 ) . و هم اين موجود مادى كه به سوى تجرد مى رود و مأمور شده است كه([ لا تقدموا بين يدى الله و رسوله ]( ( 27 ) هر دو نيازمند به هدايت مى باشند زيرا ممكن نيست كه هستى چيزى عين ذات او نباشد و او در اصل هستى خود محتاج به مبدأ هستى بخش بوده ولى در كمال و راه رسيدن به آن غنى بالذات باشد زيرا هم تبديل فقير بالذات به غنى ذاتى محال است و هم تفويض محض ممتنع مى باشد و چون هدايت نحوه وجود است همانند وجود به ثابت و سيال تقسيم مى شود و هدايت بعضى از موجودها نظير اصل وجودشان ثابت و منزه از تدرج است و هدايت بعضى ديگر از موجودات همانند اصل وجودشان سيال و تدريجى مى باشد . بنابراين قلمرو هدايت را همان قلمرو هستى امكانى بايد دانست و آيه كريمه([ ربنا الذى اعطى كل شى ء خلقه ثم هدى ]( ( 28 ) را بر معناى وسيع و جامع حمل نمود و كليت و دوام آن را نسبت به قلمرو هستى ممكنات حفظ كرد و عنوان([ خلق]( را در آيه مقابل([ امر]( در([ الاله الخلق و الامر ]( ( 29) ندانست بلكه برهمان مفهوم جامع([ الله خالق كل شى ء ]( ( 30 ) حمل نمود كه قلمرو هدايت همسان پهنه آفرينش وسيع و جامع باشد . زيرا هر يك از فرشتگان رسالتى دارند كه به انجام آن مأمورند . روشن است كه رسالت بدون هدف و راه نبوده و بدون هدايت نخواهد بود . گرچه رسالتشان همراه هستى آنهاباشد([ . . . . جاعل الملائكه رسلا . . . ]( ( 31 ) و از سعه قلمرو هدايت مى توان جريان اطلاق هدايت بر مواقف قيامت و سوق عده اى به دوزخ و شوق ديگران به بهشت را فهميد .

مولف : آیت الله جوادی آملی 

ناشر : انتشارات اسراء